ਚਾਰ :
ਖ਼ੁਦ ਆਦਮੀ ਭਾਵੇਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਈ ਕਿਉਂ ਨਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ। ਉਹ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਵੇ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਜੋ ਏਨਾ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੇ ਅਪਰਾਧ ਬਾਰੇ ਘੱਟ, ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਸਨ।
ਗੱਲ ਮੁਕਾਓ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਚਾਅ-ਪੱਖ ਦੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਉਤਾਂਹ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਪਰਾਧ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਪਰਾਧ ਅਜਿਹੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਨੇ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੰਨਿਆਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਪਰਾਧ ਕੀਤਾ ਏ ਤੇ ਅਪਰਾਧ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਨਾ ਈ ਉਸਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਏ।
ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਚਿੜਚਿੜਾਹਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ—ਇਹ ਲੋਕ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹਿਤ ਦੇ ਈ ਲਈ ਸੀ, ਸੋ ਮੈਨੂੰ ਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਵੀ ਮਨ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਬੋਲਾਂ। ਖਾਸ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਬੋਲੋਗੇ ਤਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵਿਗੜ ਜਾਵੇਗਾ।' ਸੱਚਮੁੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਵੱਖ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਸਿਓਂਈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ ਤੇ ਉੱਪਰ ਈ ਉੱਪਰ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਵਾਰਾ-ਨਿਆਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਇਸ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੰਜ ਵੱਸ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਈ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਜੀਅ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕਿ 'ਏਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਐਸੀ ਦੀ ਤੈਸੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾਂ ਬਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲ ਕਿਸ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਏ? ਜਿਸ ਆਦਮੀ 'ਤੇ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਏ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਏ? ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਾਂਗਾ, ਉਹੀ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਏ।'
ਪਰ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਹਿਣ ਲਈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ। ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਈ ਓਨੀਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਅਜੇ ਅੱਧਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਂ, ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਛਿਣ-ਛਿਣ ਬਦਲਦੇ ਵਕੀਲ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਹਮਲੇ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਈ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ—ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ।
ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਆਈ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਅਪਰਾਧ ਮੈਂ ਖ਼ੂਬ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ, ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਏ। ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਏ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਰਾਈ-ਰਾਈ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਵੇਂ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਦਿਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਾਂਗ ਉਜਾਗਰ ਨੇ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਪੱਖ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਏ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ 'ਆਪ ਦੇ' ਅਪਰਾਧ ਦਾ 'ਕਾਲਾ-ਪੱਖ' ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਅਪਰਾਧੀ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਚਾਲਾਂ।”
ਕਹਿ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਸਮੇਟਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਸਨ—ਮੇਰੀ ਹਿਰਦੇ-ਹੀਣਤਾ, ਮੇਰਾ ਮਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨਾ ਦੱਸ ਸਕਣਾ, ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘਾਟ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨਾ, ਫਰਨਾਂਦੇਲ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਦੁਪਹਿਰ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਅ ਦੇਖਣਾ, ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ 'ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ 'ਮੇਰੀ' ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੇ ਰੇਮੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਚੁੱਕੀ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸਦੇ ਢੰਗ ਵਿਚ ਈ ਮੈਨੂੰ ਚਾਲਾਕੀ ਦੀ ਬੂ ਆਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜੋ-ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਜਿਸ-ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹੀਆਂ...ਉਹ ਸਭ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਸਹੀ ਤੇ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੇਮੰਡ ਨਾਲ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ, ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਭੁਲੇਚੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਈ, ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ 'ਸ਼ੱਕੀ ਚਾਲ ਚਲਣ' ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਫਸਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਵਿਚ ਰੇਮੰਡ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਸਤੌਲ ਮੰਗ ਕੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਉਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਅਰਬ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰੁਕਿਆ, ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠਿਕਾਣੇ ਲਾਉਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿਹੱਥੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਉੱਤੇ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਚਾਰ ਗੋਲੀਆਂ ਹੋਰ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।
“ਤੋ ਇਹ ਹੈ ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦਾ ਸਰੂਪ।” ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਬੋਲਿਆ, “ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ-ਬੁੱਝਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕੀ ਘਟਨਾ ਚੱਕਰ ਚੱਲਿਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਚਾਨਕ ਪਾਗਲਪਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਏ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਗਲਪਨ ਨੂੰ ਈ 'ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ' ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਅਜਿਹਾ ਅਪਰਾਧ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ...ਜਿੱਥੇ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਸਾਡਾ ਇੱਥੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਈਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਜਿਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੌਰ ਫਰਮਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ, ਉਹ ਇਹ ਐ ਕਿ ਮੁਜਰਿਮ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਏ। ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਬੁੱਧਵਾਨ ਏਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-ਮੁੱਲ ਜਾਣਦਾ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਫੇਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਆਂ ਕਿ ਜੁਰਮ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਕਰ ਕੀ ਰਿਹਾ ਏ—ਇੰਜ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਮਕਿਨ ਨਈਂ।”
ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਬੁੱਧਵਾਨ' ਹੋਣ 'ਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖਾਸਾ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਮ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਗੁਣ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਲਈ ਅਕੱਟ ਤਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ! ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਇਸੇ ਵਿਚ ਉਲਝਿਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਗਿਆ—ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਿਆ। ਸੁਣਿਆਂ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੈਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਚੀਕ-ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਆਪਣੇ ਇਸ ਘਿਰਣਤ ਤੇ ਨਿੰਦਨਯੋਗ ਅਪਰਾਧ 'ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਾਂ ਪਛਤਾਵੇ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਇਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਫੁੱਟਿਆ?ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨਈਂ! ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਇਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਈਂ! ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਲਈ ਪਛਤਾਵਾ ਜਾਂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ!”
ਕਟਹਿਰੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਸਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਬੋਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਈ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਰਟ ਕਿਉਂ ਲਾਈ ਹੋਈ ਏ? ਉਂਜ, ਇਹ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਨਦਾਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਸੀਟਿਆ ਏ। ਮਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਇਆ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਬੜੇ ਦੋਸਤਾਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਬੜੀ ਈ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਾ ਦਿਆਂ ਕਿ 'ਭਾਈ ਜਾਨ, ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਖਾਕਸਾਰ ਨੂੰ ਕਦੀ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋਇਆ ਈ ਨਈਂ। ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਣ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤਤਕਾਲ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਈ ਐਨੇ ਮਸਤ ਰਹੇ ਆਂ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਈ ਨਈਂ ਮਿਲੀ।' ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਝਮੇਲੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਇਸ ਲਹਿਜੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਈ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਹੱਕ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਸਤੀ ਜਾਂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਮਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਸਕਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਂ ਉਸੇ ਨੂੰ ਈ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ'।
ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ' ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਏ, ਪਰ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੈਂ ਸੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਨਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਈਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖਲਾ ਤੇ ਸ਼ੁੰਨ ਏਂ। ਵਿਸਵਾਸ ਕਰਨਾ, ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨਈਂ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਨਈਂ—ਇਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ, ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿਚ, ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣ ਜਾਂ ਸਦ-ਵਿਵੇਕ ਨਈਂ ਏਂ।”
ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅੱਗੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ, “ਬੇਸ਼ੱਕ ਜੋ ਕੁਛ ਇਸ ਵਿਚ ਨਈਂ, ਉਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਬੁਰਾ-ਭਲ਼ਾ ਕਿਓਂ ਕਹੀਏ? ਜਿਸਨੂੰ ਅਪਣਾਅ ਲੈਣਾ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਈ ਨਈਂ, ਉਸਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਕਿੰਜ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ? ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਇਹ ਐ ਕਿ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ-ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਜਿਹਨਾਂ ਪੱਕੇ-ਪੂਰੇ ਤੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਉਹ ਨੇ 'ਨਿਆਂ', 'ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ', ਤੇ 'ਖਿਮਾਂ'। ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰਜਿੰਦ ਆਦਰਸ਼ ਨਈਂ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਦਈ ਨਿਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਜਦੋਂ ਨਰੋਈਆਂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਰਾਪ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ...।” ਏਨਾ ਕਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪੇਸ਼ੀ ਸਮੇਂ ਕਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਖੱਲ ਫੇਰ ਉਚੇੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲ ਦੀ ਖੱਲ ਲਾਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਪੈਰ ਈ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੋਸ਼ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਕਿ ਗਰਮੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ।
ਇਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਆਈ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦਾ ਬੋਲਣਾ ਰੁਕਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ। ਫੇਰ ਕੰਬਦੀ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ, “ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਕਲ੍ਹ ਇਹੀ ਅਦਾਲਤ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨੀਚ ਅਪਰਾਧ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਪਿਓ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏ। ਇਸਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਪਨਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰ, ਪਿਓ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਵੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਸ ਕਰਦਾਂ ਕਿ ਨਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁ-ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਅਦਾਅ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈ ਮੈਂ ਨਿਰਸੰਕੋਚ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ ਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਰੂਰਤਾ, ਹਿਰਦੇ ਹੀਣਤਾ ਤੇ ਬੇਹਯਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਭਿਆਨਕ ਨਫ਼ਰਤ ਜਾਗਦੀ ਏ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿਤਰ-ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਸਨਸਨੀ ਮੱਠੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ।
“ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇਹੀ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਏ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਉੱਨੀ ਨਈਂ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਪਿਓ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਉਸੇ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਏ। ਇਕ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਈ ਦੂਜੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਇਹ ਸਵੈਸਿੱਧ ਗੱਲ ਏ। ਮੁਜਰਿਮ ਦੋ ਨੇ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਏ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਉਸ ਦੂਜੇ ਜੁਰਮ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਏ। ਜੀ ਹਾਂ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ,” ਇੱਥੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ, “ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਏ, ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਅਪਰਾਧੀ ਵੀ ਇਹੋ ਆਦਮੀ ਏਂ, ਜੇ ਇਹ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਮੁਜਰਿਮ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਈਂ ਮੰਨੋਗੇ ਤੇ ਨਾ ਈ ਇਹ ਸਮਝੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿਓਗੇ।”
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਣ ਲਈ ਰੁਕਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਕਿੰਨਾ ਕੁਸੈਲਾ ਤੇ ਕਠੋਰ ਏ, ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਮੱਥੇ ਵੱਟ ਪਾਏ ਉਹ ਉਸ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੇਗਾ। “ਮੈਂ ਫੇਰ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਆਦਮੀ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਖ਼ੌਲ ਉਡਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਈਂ। ਇਸ ਵਰਗੇ ਨਿਰਮੋਹੀ ਤੇ ਹਿਰਦੇਹੀਨ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਇਆ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਈਂ। ਮੈਂ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਆਂ ਕਿ ਰਹਿਮ-ਮੁਲਾਹਿਜੇ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੂ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਚਿੱਤੀ ਨਈਂ, ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਜਾਂ ਝਿਜਕ ਨਈਂ ਏਂ। ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਕਸਰ ਈ ਮੈਨੂੰ ਤੁਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਦੀ ਖਾਤਰ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨੀ ਪਈ ਏ, ਪਰ ਸੱਚ ਮੰਨੋ ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਮਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਹਲਕਾਪਨ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਓਹੋ-ਜਿਹਾ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ਹੱਤਿਆ ਕਤਈ ਨਈਂ ਕੀਤੀ ਗਈ—ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਤੱਵ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਈ ਨਈਂ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ, ਨਿਆਂ-ਸੰਗਤ ਕਰੋਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ—ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ-ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਚੰਗਿਆੜੀ ਬਾਕੀ ਨਈਂ ਰਹੀ ਏ।”
ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਪਰ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸੰਨਾਟਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਤਾਂ ਗਰਮੀ ਤੇ ਦੂਜਾ, ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਅਥਾਹ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਗੋਤੇ ਲਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੱਜ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਗਲ਼ਾ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬੜੀ ਬੁਝੀ-ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ? ਮੈਂ ਉੱਠਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੋਲਣ ਦੀ ਲਲਕ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਵੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆਇਆ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਰਬ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੇਰੀ ਕਤਈ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਜੱਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਅਦਾਲਤ ਮੇਰੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੇਗੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਜੁਰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਖ਼ਰ ਤੁਹਾਡੀ ਮੰਸ਼ਾ ਕੀ ਸੀ? ਅਜੇ ਤਕ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਚਾਅ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਰ ਪੈਰ ਈ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆ ਰਿਹਾ।'
ਮੈਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਧੁੱਪ ਤੇ ਗਰਮੀ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੋਲ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ। ਹਾਂ, ਇਹ ਹੋਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੀ ਬਕਵਾਸ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਹੀ-ਹੀ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੁਣਿਆਂ।
ਬੜੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਮੋਢੇ ਛੰਡੇ। ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੜਾ ਵਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਏ, ਇਸ ਲਈ ਸੁਣਵਾਈ ਕਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਲਈ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਜੱਜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਅਦਾਲਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਰੁਕੀ-ਘੁਟੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੱਖੇ ਮਥੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਜੂਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਪੱਖਿਆਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਇਕੋ ਚਾਲ ਨਾਲ, ਘੁਮਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਚਾਅ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਸੀ ਕਿ ਲੱਗਿਆ ਇਸਦਾ ਕਦੀ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਮੈਂ ਕੰਨਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸੁਣਿਆਂ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, “ਇਹ ਸਹੀ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਉਹ 'ਮੈਂ' ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਉਸੇ ਲੈਅ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਏਨਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੱਲ ਝੁਕ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਇਹ ਕੀ ਮਾਮਲਾ ਏ ਭਰਾ?” ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਝਿੜਕ ਦਿੱਤਾ, “ਚੁੱਪ ਰਹਿ।” ਪਰ ਫੇਰ ਸਮਝਾਇਆ, “ਇਹੋ ਕਾਇਦਾ ਏ।” ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹੋ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਹੋ ਸਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੂਰ ਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਮੈਨੂੰ ਤਸਵੀਰ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਖ਼ੈਰ, ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਣਾ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੀ ਦੁੱਖਦੇਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ, ਇਸ ਅਦਾਲਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਲੱਖਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹਾਂ।
ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਏਨੇ ਵੱਧ ਕੱਚੇ ਤੇ ਅਨਾੜੀ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਹਾਸੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਵਕਤੀ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਰੇਜਨਾ ਭਰੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ' 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਜਿੰਨੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਤਿੱਖਪੁਣਾ ਨਹੀਂ ਏਂ।
“ਯੋਰ ਆਨਰ,” ਉਹ ਬੋਲੇ, “ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਦਾ ਡੂੰਘਿਆਈ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਏ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿੱਤਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਵਾਂਗੂੰ ਉੱਥੇ ਕੁਛ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹਾ ਨਈਂ...। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕੁਛ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਝੂਠ ਨਈਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਮੈਂ ਮੁਜਰਿਮ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਾਂਗੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਏ।” ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 'ਮੈਂ ਬੜਾ ਈ ਚੰਗਾ ਨੌਜਵਾਨ ਹਾਂ। ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ-ਚਰਿਤਰ, ਮਾਲਕ ਲਈ ਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਖ਼ੁਦ ਭਲ਼ਾ-ਬੁਰਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਨੌਕਰ ਹਾਂ। ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਕੰਮ ਆਉਂਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ।' ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਨਿਹਾਇਤ ਈ ਕਰਤੱਵ ਪਾਲਕ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਮੈਥੋਂ ਸਰਿਆ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਕਾਫੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਬੁੱਢੀ ਵਧੇਰੇ ਸੁਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕੇਗੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਏਨੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰ-ਸੰਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮਾਨਯੋਗ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੇਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਏ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਏਨਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਕਾਫੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਈ ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਆਰਥਕ ਉਤਸਾਹ ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਏ।' ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਅੰਤੇਸ਼ਟੀ ਦਾ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਤਾਂ ਰਹਿ ਗਈ ਏ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਪੈਂਤਰੇਬਾਜ਼ੀ, ਅਗਿਣਤ ਦਿਨਾਂ ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੱਥਾ-ਪੱਚੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਭੂਰੇ-ਭੂਸਲੇ ਤਰਲ ਕੋਹਰੇ ਵਿਚ ਖੁਰਦੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬਸ, ਆਖ਼ਰੀ ਇਕੋ ਗੱਲ ਈ ਯਾਦ ਏ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਬਕਵਾਸ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਈ ਅਚਾਨਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆਈਸਕਰੀਮ ਵਾਲੇ ਕਨਸਤਰ ਦਾ ਖੜਕਦਾ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਸ ਜਾਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀ ਹੋਈ ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਛਿਣ ਭਰ ਲਈ ਆਈ ਤੇ ਮਨ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਗਿਆ...ਇਹ ਯਾਦਾਂ ਉਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸੁਖਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਸੁਖੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਭਰੀ ਗੰਧ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ...ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਆਸਮਾਨ। ਮੇਰੀ ਦੇ ਤਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਉਹ ਅਗਿਣਤ ਝੱਲ-ਵਲਲੇ ਠਹਾਕੇ...ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ।...ਤੇ ਇੱਥੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਏਨਾ ਨਿਰਅਰਥ ਤੇ ਬੇਕਾਰ-ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੱਲੋਜੋਰੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਘਬਰਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਮਨ ਵਿਚ ਬਸ ਇਹੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਸ ਜੰਜਾਲ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟੇ, ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪੈ ਜਾਵਾਂ...ਲੰਮੀ ਤਾਣ ਕੇ ਖ਼ੂਬ ਸੰਵਾਂ...ਸੁੱਤਾ ਰਹਾਂ...।
ਬੜਾ ਧੀਮਾਂ-ਮੱਧਮ ਜਿਹਾ ਸੁਣਿਆਂ, ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ...:
“ਮਾਣਯੋਗ ਜੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ, ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਏਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੇ ਭਲ਼ੇ, ਗੁਣੀ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਨਈਂ ਦਿਓਗੇ ਕਿ ਇਕ ਮਨਹੂਸ ਘੜੀ, ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਈਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਜਿਸ ਪਛਤਾਵੇ ਤੇ ਆਤਮ-ਗਲਾਨੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਭੁੱਜਣਾ, ਇਸਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਏ—ਕੀ ਉਹੀ ਸਜ਼ਾ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਨਈਂ? ਮੈਂ ਬੜੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਣਦਾ ਆਂ ਕਿ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਕ ਈ ਏ ਤੇ ਉਹ ਏ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੱਤਿਆ...ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਪਰਾਧ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ।”
ਅਦਾਲਤ ਉੱਠ ਗਈ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਆ ਬੈਠੇ। ਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ-ਚੂਰ ਹੋਏ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਜਾ-ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਏ। ਇਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆਂ, “ਯਾਰ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੂੰ ਝੰਡੇ ਗੱਡ 'ਤੇ!” ਇਕ ਹੋਰ ਵਕੀਲ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਵੀ ਸਮਰਥਣ ਚਾਹਿਆ, “ਬਈ, ਵਾਹ, ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਾ!” ਮੈਂ ਝੂਠ-ਮੂਠ ਈ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਵਰਨਾ ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਏਨਾ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ 'ਕਮਾਲ' ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ—ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਾਇਕ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਿਨ ਢਲਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਤੇ ਗਰਮੀ ਓਨੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਸੜਕ ਵੱਲੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਬਾਹਰ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਠੰਢਕ ਫ਼ੈਲ ਗਈ ਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬੈਠੇ-ਬੈਠੇ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਘੁਮਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਵਰਗਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ—ਹਲਕੇ ਕਾਲੇ ਸਲੇਟੀ ਸੂਟ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ 'ਚਾਬੀ-ਭਰੀ ਕਠਪੁਤਲੀ' ਔਰਤ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਤਾਂ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ, ਇੰਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਮਨ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਈ ਏਨਾ ਉਲਝਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸੇਲੇਸਤੇ ਤੇ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਕਿ 'ਤਾਂ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਛਿਣ ਆ ਈ ਗਿਆ।' ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਮਨ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਏ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਵੀ ਨਾ ਗਿਆ।
ਜੱਜ ਵਾਪਸ ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੂਰੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਮਾਲਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ। ਵਿੱਚੋਂ-ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਅੱਧਾ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਿਆਂ—'ਪਹਿਲੋਂ ਤੋਂ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਦਵੈਸ਼ਭਾਵ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੱਤਿਆ...ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤੇਜਨਾ...ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ...।' ਇਸ ਵਾਰੀ ਜੂਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਉਸੇ, ਨਾਲ ਵਾਲੇ, ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਗਿਆ...ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੋਂ-ਪਹਿਲ ਬੈਠਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਬੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਏਨੀ ਨੇੜਤਾ ਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿੰਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਖਾਈ। ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ 'ਤੇ ਈ ਸ਼ਨੀ ਟਲ਼ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬਿਲਕੁਲ ਬਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਐ ਜਾਂ ਨਈਂ?” ਬੋਲੇ, “ਅਜਿਹੀ ਉਮੀਦ ਤਾਂ ਨਈਂ। ਜਦ ਤਕ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਆਧਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਯਕਦਮ ਬਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਈਂ ਉਠਦਾ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਈਂ ਉਠਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਕਾਰ ਈ ਜੂਰੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਗ਼ਲਤ-ਫ਼ਹਿਮੀ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ।” ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਸਮਝ ਕੇ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਲੱਗੀ, ਵਰਨਾ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਖਾੜ-ਪਛਾੜ ਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅੰਤ ਈ ਨਹੀਂ ਏ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ, “ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਕ ਅਪੀਲ ਕਰ ਦੇਣਾ। ਵਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਏ ਕਿ ਫ਼ੈਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿਤ ਵਿਚ ਈ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੀਕ—ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ—ਪੌਣੇ ਘੰਟੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ। ਤਦ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਘੰਟੀ ਵੱਜਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਚਲੇ ਗਏ, “ਹੁਣ ਜੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਜਵਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।”
ਧੜਾਧੜ ਕੁਝ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਠਪਠਪ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਉਹ ਲੋਕ ਨੇੜੇ ਈ ਸਨ ਜਾਂ ਦੂਰ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇਕ ਲੈਅ ਵਿਚ ਭਿਣਕ-ਭਿਣਕ ਕਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਦੁਬਾਰਾ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਬਾਹਰਲੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿਚ ਕਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਤੇ ਇਸ ਦਮਘੋਟੂ ਸੰਨਾਟੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਥੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚੁਰਾ ਰਿਹਾ ਏ ਤਾਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸਨਸਨੀ-ਜਿਹੀ ਮੇਰੇ ਤਨ-ਮਨ ਵਿਚ ਦੌੜ ਗਈ। ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਮੇਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ। ਵਕਤ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਦੋਂ ਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੱਜ ਨੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਬਕਵਾਸ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ 'ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ' ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਚੌਰਾਹੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ' ਮੇਰੀ 'ਗਰਦਨ ਉਡਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।'
ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦਾ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਮੈਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੇ ਇਹ ਭਾਵ ਸੀ ਲਗਭਗ ਸਨਮਾਨਭਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ। ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੜੀ ਨਰਮੀ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦਾ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੱਥ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ 'ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ੁੰਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਯਕਦਮ ਸੋਚਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੱਜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੁੱਛਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ, “ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਿਣਾ ਏਂ?” ਬਿੰਦ ਦਾ ਬਿੰਦ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ, “ਜੀ ਨਈਂ।” ਤੇ ਤਦ ਸਿਪਾਹੀ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਏ।
--- --- ---
ਖ਼ੁਦ ਆਦਮੀ ਭਾਵੇਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਈ ਕਿਉਂ ਨਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ। ਉਹ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਵੇ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਜੋ ਏਨਾ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੇ ਅਪਰਾਧ ਬਾਰੇ ਘੱਟ, ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਸਨ।
ਗੱਲ ਮੁਕਾਓ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਚਾਅ-ਪੱਖ ਦੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਉਤਾਂਹ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਪਰਾਧ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਪਰਾਧ ਅਜਿਹੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਨੇ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੰਨਿਆਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਪਰਾਧ ਕੀਤਾ ਏ ਤੇ ਅਪਰਾਧ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਨਾ ਈ ਉਸਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਏ।
ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਚਿੜਚਿੜਾਹਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ—ਇਹ ਲੋਕ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹਿਤ ਦੇ ਈ ਲਈ ਸੀ, ਸੋ ਮੈਨੂੰ ਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਵੀ ਮਨ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਬੋਲਾਂ। ਖਾਸ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਬੋਲੋਗੇ ਤਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵਿਗੜ ਜਾਵੇਗਾ।' ਸੱਚਮੁੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਵੱਖ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਸਿਓਂਈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ ਤੇ ਉੱਪਰ ਈ ਉੱਪਰ ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਵਾਰਾ-ਨਿਆਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਇਸ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੰਜ ਵੱਸ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਈ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਜੀਅ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕਿ 'ਏਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਐਸੀ ਦੀ ਤੈਸੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾਂ ਬਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲ ਕਿਸ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਏ? ਜਿਸ ਆਦਮੀ 'ਤੇ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਏ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਏ? ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਾਂਗਾ, ਉਹੀ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਏ।'
ਪਰ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਹਿਣ ਲਈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ। ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਈ ਓਨੀਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਅਜੇ ਅੱਧਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਂ, ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਛਿਣ-ਛਿਣ ਬਦਲਦੇ ਵਕੀਲ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਹਮਲੇ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਈ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ—ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ।
ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਆਈ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਅਪਰਾਧ ਮੈਂ ਖ਼ੂਬ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ, ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਏ। ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਏ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਰਾਈ-ਰਾਈ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਵੇਂ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਦਿਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਾਂਗ ਉਜਾਗਰ ਨੇ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਪੱਖ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਏ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ 'ਆਪ ਦੇ' ਅਪਰਾਧ ਦਾ 'ਕਾਲਾ-ਪੱਖ' ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਅਪਰਾਧੀ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਚਾਲਾਂ।”
ਕਹਿ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਸਮੇਟਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਸਨ—ਮੇਰੀ ਹਿਰਦੇ-ਹੀਣਤਾ, ਮੇਰਾ ਮਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨਾ ਦੱਸ ਸਕਣਾ, ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘਾਟ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨਾ, ਫਰਨਾਂਦੇਲ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਦੁਪਹਿਰ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਅ ਦੇਖਣਾ, ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ 'ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ 'ਮੇਰੀ' ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੇ ਰੇਮੰਡ ਦੀ ਗੱਲ ਚੁੱਕੀ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸਦੇ ਢੰਗ ਵਿਚ ਈ ਮੈਨੂੰ ਚਾਲਾਕੀ ਦੀ ਬੂ ਆਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜੋ-ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਜਿਸ-ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹੀਆਂ...ਉਹ ਸਭ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਸਹੀ ਤੇ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੇਮੰਡ ਨਾਲ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ, ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਭੁਲੇਚੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਈ, ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ 'ਸ਼ੱਕੀ ਚਾਲ ਚਲਣ' ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਫਸਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਵਿਚ ਰੇਮੰਡ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਸਤੌਲ ਮੰਗ ਕੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਉਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਅਰਬ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰੁਕਿਆ, ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠਿਕਾਣੇ ਲਾਉਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿਹੱਥੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਉੱਤੇ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਚਾਰ ਗੋਲੀਆਂ ਹੋਰ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।
“ਤੋ ਇਹ ਹੈ ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦਾ ਸਰੂਪ।” ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਬੋਲਿਆ, “ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ-ਬੁੱਝਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕੀ ਘਟਨਾ ਚੱਕਰ ਚੱਲਿਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਚਾਨਕ ਪਾਗਲਪਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਏ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਗਲਪਨ ਨੂੰ ਈ 'ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ' ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਅਜਿਹਾ ਅਪਰਾਧ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ...ਜਿੱਥੇ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਸਾਡਾ ਇੱਥੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਈਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਜਿਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੌਰ ਫਰਮਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ, ਉਹ ਇਹ ਐ ਕਿ ਮੁਜਰਿਮ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਏ। ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਬੁੱਧਵਾਨ ਏਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-ਮੁੱਲ ਜਾਣਦਾ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਫੇਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਆਂ ਕਿ ਜੁਰਮ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਕਰ ਕੀ ਰਿਹਾ ਏ—ਇੰਜ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਮਕਿਨ ਨਈਂ।”
ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਬੁੱਧਵਾਨ' ਹੋਣ 'ਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖਾਸਾ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਮ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਗੁਣ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਲਈ ਅਕੱਟ ਤਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ! ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਇਸੇ ਵਿਚ ਉਲਝਿਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਗਿਆ—ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਿਆ। ਸੁਣਿਆਂ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੈਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਚੀਕ-ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਆਪਣੇ ਇਸ ਘਿਰਣਤ ਤੇ ਨਿੰਦਨਯੋਗ ਅਪਰਾਧ 'ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਾਂ ਪਛਤਾਵੇ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਇਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਫੁੱਟਿਆ?ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨਈਂ! ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਇਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਈਂ! ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਲਈ ਪਛਤਾਵਾ ਜਾਂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ!”
ਕਟਹਿਰੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਸਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਬੋਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਈ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਰਟ ਕਿਉਂ ਲਾਈ ਹੋਈ ਏ? ਉਂਜ, ਇਹ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਨਦਾਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਸੀਟਿਆ ਏ। ਮਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਇਆ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਬੜੇ ਦੋਸਤਾਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਬੜੀ ਈ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਾ ਦਿਆਂ ਕਿ 'ਭਾਈ ਜਾਨ, ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਖਾਕਸਾਰ ਨੂੰ ਕਦੀ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋਇਆ ਈ ਨਈਂ। ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਣ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤਤਕਾਲ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਈ ਐਨੇ ਮਸਤ ਰਹੇ ਆਂ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਈ ਨਈਂ ਮਿਲੀ।' ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਝਮੇਲੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਇਸ ਲਹਿਜੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਈ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਹੱਕ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਸਤੀ ਜਾਂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਮਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਸਕਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਂ ਉਸੇ ਨੂੰ ਈ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ'।
ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ' ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਏ, ਪਰ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੈਂ ਸੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਨਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਈਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖਲਾ ਤੇ ਸ਼ੁੰਨ ਏਂ। ਵਿਸਵਾਸ ਕਰਨਾ, ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨਈਂ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਨਈਂ—ਇਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ, ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿਚ, ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣ ਜਾਂ ਸਦ-ਵਿਵੇਕ ਨਈਂ ਏਂ।”
ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅੱਗੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ, “ਬੇਸ਼ੱਕ ਜੋ ਕੁਛ ਇਸ ਵਿਚ ਨਈਂ, ਉਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਬੁਰਾ-ਭਲ਼ਾ ਕਿਓਂ ਕਹੀਏ? ਜਿਸਨੂੰ ਅਪਣਾਅ ਲੈਣਾ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਈ ਨਈਂ, ਉਸਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਕਿੰਜ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ? ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਇਹ ਐ ਕਿ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ-ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਜਿਹਨਾਂ ਪੱਕੇ-ਪੂਰੇ ਤੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਉਹ ਨੇ 'ਨਿਆਂ', 'ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ', ਤੇ 'ਖਿਮਾਂ'। ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰਜਿੰਦ ਆਦਰਸ਼ ਨਈਂ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਦਈ ਨਿਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਜਦੋਂ ਨਰੋਈਆਂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਰਾਪ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ...।” ਏਨਾ ਕਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪੇਸ਼ੀ ਸਮੇਂ ਕਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਖੱਲ ਫੇਰ ਉਚੇੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲ ਦੀ ਖੱਲ ਲਾਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਪੈਰ ਈ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੋਸ਼ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਕਿ ਗਰਮੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ।
ਇਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਆਈ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦਾ ਬੋਲਣਾ ਰੁਕਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ। ਫੇਰ ਕੰਬਦੀ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ, “ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਕਲ੍ਹ ਇਹੀ ਅਦਾਲਤ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨੀਚ ਅਪਰਾਧ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਪਿਓ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏ। ਇਸਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਪਨਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰ, ਪਿਓ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਵੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਸ ਕਰਦਾਂ ਕਿ ਨਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁ-ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਅਦਾਅ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈ ਮੈਂ ਨਿਰਸੰਕੋਚ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ ਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਰੂਰਤਾ, ਹਿਰਦੇ ਹੀਣਤਾ ਤੇ ਬੇਹਯਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਭਿਆਨਕ ਨਫ਼ਰਤ ਜਾਗਦੀ ਏ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿਤਰ-ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਸਨਸਨੀ ਮੱਠੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ।
“ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇਹੀ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਏ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਉੱਨੀ ਨਈਂ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਪਿਓ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਉਸੇ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਏ। ਇਕ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਈ ਦੂਜੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਇਹ ਸਵੈਸਿੱਧ ਗੱਲ ਏ। ਮੁਜਰਿਮ ਦੋ ਨੇ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਏ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਉਸ ਦੂਜੇ ਜੁਰਮ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਏ। ਜੀ ਹਾਂ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ,” ਇੱਥੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ, “ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਏ, ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਅਪਰਾਧੀ ਵੀ ਇਹੋ ਆਦਮੀ ਏਂ, ਜੇ ਇਹ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਮੁਜਰਿਮ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਈਂ ਮੰਨੋਗੇ ਤੇ ਨਾ ਈ ਇਹ ਸਮਝੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿਓਗੇ।”
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਣ ਲਈ ਰੁਕਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਕਿੰਨਾ ਕੁਸੈਲਾ ਤੇ ਕਠੋਰ ਏ, ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਮੱਥੇ ਵੱਟ ਪਾਏ ਉਹ ਉਸ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੇਗਾ। “ਮੈਂ ਫੇਰ ਕਹਿੰਦਾ ਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਆਦਮੀ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਖ਼ੌਲ ਉਡਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਈਂ। ਇਸ ਵਰਗੇ ਨਿਰਮੋਹੀ ਤੇ ਹਿਰਦੇਹੀਨ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਇਆ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਈਂ। ਮੈਂ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਆਂ ਕਿ ਰਹਿਮ-ਮੁਲਾਹਿਜੇ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੂ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਚਿੱਤੀ ਨਈਂ, ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਜਾਂ ਝਿਜਕ ਨਈਂ ਏਂ। ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਕਸਰ ਈ ਮੈਨੂੰ ਤੁਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਦੀ ਖਾਤਰ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨੀ ਪਈ ਏ, ਪਰ ਸੱਚ ਮੰਨੋ ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਮਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਹਲਕਾਪਨ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਓਹੋ-ਜਿਹਾ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ਹੱਤਿਆ ਕਤਈ ਨਈਂ ਕੀਤੀ ਗਈ—ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਤੱਵ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਈ ਨਈਂ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ, ਨਿਆਂ-ਸੰਗਤ ਕਰੋਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ—ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ-ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਚੰਗਿਆੜੀ ਬਾਕੀ ਨਈਂ ਰਹੀ ਏ।”
ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਪਰ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸੰਨਾਟਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਤਾਂ ਗਰਮੀ ਤੇ ਦੂਜਾ, ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਅਥਾਹ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਗੋਤੇ ਲਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੱਜ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਗਲ਼ਾ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬੜੀ ਬੁਝੀ-ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ? ਮੈਂ ਉੱਠਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੋਲਣ ਦੀ ਲਲਕ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਵੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆਇਆ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਰਬ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੇਰੀ ਕਤਈ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਜੱਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਅਦਾਲਤ ਮੇਰੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੇਗੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਜੁਰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਖ਼ਰ ਤੁਹਾਡੀ ਮੰਸ਼ਾ ਕੀ ਸੀ? ਅਜੇ ਤਕ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਚਾਅ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਰ ਪੈਰ ਈ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆ ਰਿਹਾ।'
ਮੈਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਧੁੱਪ ਤੇ ਗਰਮੀ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੋਲ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪੈ ਗਏ। ਹਾਂ, ਇਹ ਹੋਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੀ ਬਕਵਾਸ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਹੀ-ਹੀ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੁਣਿਆਂ।
ਬੜੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਮੋਢੇ ਛੰਡੇ। ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੜਾ ਵਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਏ, ਇਸ ਲਈ ਸੁਣਵਾਈ ਕਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਲਈ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਜੱਜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਅਦਾਲਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਰੁਕੀ-ਘੁਟੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੱਖੇ ਮਥੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਜੂਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਪੱਖਿਆਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਇਕੋ ਚਾਲ ਨਾਲ, ਘੁਮਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਚਾਅ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਸੀ ਕਿ ਲੱਗਿਆ ਇਸਦਾ ਕਦੀ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਮੈਂ ਕੰਨਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸੁਣਿਆਂ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, “ਇਹ ਸਹੀ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਉਹ 'ਮੈਂ' ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਉਸੇ ਲੈਅ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਏਨਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੱਲ ਝੁਕ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਇਹ ਕੀ ਮਾਮਲਾ ਏ ਭਰਾ?” ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਝਿੜਕ ਦਿੱਤਾ, “ਚੁੱਪ ਰਹਿ।” ਪਰ ਫੇਰ ਸਮਝਾਇਆ, “ਇਹੋ ਕਾਇਦਾ ਏ।” ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹੋ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਹੋ ਸਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੂਰ ਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਮੈਨੂੰ ਤਸਵੀਰ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਖ਼ੈਰ, ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਣਾ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੀ ਦੁੱਖਦੇਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ, ਇਸ ਅਦਾਲਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਲੱਖਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹਾਂ।
ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਏਨੇ ਵੱਧ ਕੱਚੇ ਤੇ ਅਨਾੜੀ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਹਾਸੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਵਕਤੀ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਰੇਜਨਾ ਭਰੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੀ 'ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ' 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਜਿੰਨੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਤਿੱਖਪੁਣਾ ਨਹੀਂ ਏਂ।
“ਯੋਰ ਆਨਰ,” ਉਹ ਬੋਲੇ, “ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਦਾ ਡੂੰਘਿਆਈ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਏ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿੱਤਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਵਾਂਗੂੰ ਉੱਥੇ ਕੁਛ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹਾ ਨਈਂ...। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕੁਛ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਝੂਠ ਨਈਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਮੈਂ ਮੁਜਰਿਮ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਾਂਗੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਏ।” ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 'ਮੈਂ ਬੜਾ ਈ ਚੰਗਾ ਨੌਜਵਾਨ ਹਾਂ। ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ-ਚਰਿਤਰ, ਮਾਲਕ ਲਈ ਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਖ਼ੁਦ ਭਲ਼ਾ-ਬੁਰਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਨੌਕਰ ਹਾਂ। ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਕੰਮ ਆਉਂਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ।' ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਨਿਹਾਇਤ ਈ ਕਰਤੱਵ ਪਾਲਕ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਮੈਥੋਂ ਸਰਿਆ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਕਾਫੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਬੁੱਢੀ ਵਧੇਰੇ ਸੁਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕੇਗੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਏਨੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰ-ਸੰਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮਾਨਯੋਗ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੂਰੀ, ਮੇਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਏ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਏਨਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਕਾਫੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਈ ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਆਰਥਕ ਉਤਸਾਹ ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਏ।' ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ ਅੰਤੇਸ਼ਟੀ ਦਾ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਤਾਂ ਰਹਿ ਗਈ ਏ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਪੈਂਤਰੇਬਾਜ਼ੀ, ਅਗਿਣਤ ਦਿਨਾਂ ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੱਥਾ-ਪੱਚੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਭੂਰੇ-ਭੂਸਲੇ ਤਰਲ ਕੋਹਰੇ ਵਿਚ ਖੁਰਦੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬਸ, ਆਖ਼ਰੀ ਇਕੋ ਗੱਲ ਈ ਯਾਦ ਏ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਬਕਵਾਸ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਈ ਅਚਾਨਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆਈਸਕਰੀਮ ਵਾਲੇ ਕਨਸਤਰ ਦਾ ਖੜਕਦਾ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਸ ਜਾਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀ ਹੋਈ ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਛਿਣ ਭਰ ਲਈ ਆਈ ਤੇ ਮਨ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਗਿਆ...ਇਹ ਯਾਦਾਂ ਉਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸੁਖਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਸੁਖੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੱਤ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਭਰੀ ਗੰਧ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ...ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਆਸਮਾਨ। ਮੇਰੀ ਦੇ ਤਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਉਹ ਅਗਿਣਤ ਝੱਲ-ਵਲਲੇ ਠਹਾਕੇ...ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ।...ਤੇ ਇੱਥੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਏਨਾ ਨਿਰਅਰਥ ਤੇ ਬੇਕਾਰ-ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੱਲੋਜੋਰੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਘਬਰਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਮਨ ਵਿਚ ਬਸ ਇਹੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਸ ਜੰਜਾਲ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟੇ, ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪੈ ਜਾਵਾਂ...ਲੰਮੀ ਤਾਣ ਕੇ ਖ਼ੂਬ ਸੰਵਾਂ...ਸੁੱਤਾ ਰਹਾਂ...।
ਬੜਾ ਧੀਮਾਂ-ਮੱਧਮ ਜਿਹਾ ਸੁਣਿਆਂ, ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ...:
“ਮਾਣਯੋਗ ਜੂਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ, ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਏਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੇ ਭਲ਼ੇ, ਗੁਣੀ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਨਈਂ ਦਿਓਗੇ ਕਿ ਇਕ ਮਨਹੂਸ ਘੜੀ, ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਈਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਜਿਸ ਪਛਤਾਵੇ ਤੇ ਆਤਮ-ਗਲਾਨੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਭੁੱਜਣਾ, ਇਸਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਏ—ਕੀ ਉਹੀ ਸਜ਼ਾ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਨਈਂ? ਮੈਂ ਬੜੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਣਦਾ ਆਂ ਕਿ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਕ ਈ ਏ ਤੇ ਉਹ ਏ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੱਤਿਆ...ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਪਰਾਧ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ।”
ਅਦਾਲਤ ਉੱਠ ਗਈ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਆ ਬੈਠੇ। ਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ-ਚੂਰ ਹੋਏ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਜਾ-ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਏ। ਇਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆਂ, “ਯਾਰ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੂੰ ਝੰਡੇ ਗੱਡ 'ਤੇ!” ਇਕ ਹੋਰ ਵਕੀਲ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਵੀ ਸਮਰਥਣ ਚਾਹਿਆ, “ਬਈ, ਵਾਹ, ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਾ!” ਮੈਂ ਝੂਠ-ਮੂਠ ਈ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਵਰਨਾ ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਏਨਾ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਨੇ 'ਕਮਾਲ' ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ—ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਾਇਕ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਿਨ ਢਲਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਤੇ ਗਰਮੀ ਓਨੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਸੜਕ ਵੱਲੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਬਾਹਰ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਠੰਢਕ ਫ਼ੈਲ ਗਈ ਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬੈਠੇ-ਬੈਠੇ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਘੁਮਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਵਰਗਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ—ਹਲਕੇ ਕਾਲੇ ਸਲੇਟੀ ਸੂਟ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ 'ਚਾਬੀ-ਭਰੀ ਕਠਪੁਤਲੀ' ਔਰਤ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਤਾਂ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ, ਇੰਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਮਨ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਈ ਏਨਾ ਉਲਝਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸੇਲੇਸਤੇ ਤੇ ਰੇਮੰਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਕਿ 'ਤਾਂ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਛਿਣ ਆ ਈ ਗਿਆ।' ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਮਨ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਏ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਵੀ ਨਾ ਗਿਆ।
ਜੱਜ ਵਾਪਸ ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੂਰੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਮਾਲਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ। ਵਿੱਚੋਂ-ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਅੱਧਾ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਿਆਂ—'ਪਹਿਲੋਂ ਤੋਂ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਦਵੈਸ਼ਭਾਵ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੱਤਿਆ...ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤੇਜਨਾ...ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ...।' ਇਸ ਵਾਰੀ ਜੂਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਉਸੇ, ਨਾਲ ਵਾਲੇ, ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਗਿਆ...ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੋਂ-ਪਹਿਲ ਬੈਠਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਬੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਏਨੀ ਨੇੜਤਾ ਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿੰਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਖਾਈ। ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ 'ਤੇ ਈ ਸ਼ਨੀ ਟਲ਼ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬਿਲਕੁਲ ਬਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਐ ਜਾਂ ਨਈਂ?” ਬੋਲੇ, “ਅਜਿਹੀ ਉਮੀਦ ਤਾਂ ਨਈਂ। ਜਦ ਤਕ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਆਧਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਯਕਦਮ ਬਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਈਂ ਉਠਦਾ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਈਂ ਉਠਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਕਾਰ ਈ ਜੂਰੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਗ਼ਲਤ-ਫ਼ਹਿਮੀ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ।” ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਸਮਝ ਕੇ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਲੱਗੀ, ਵਰਨਾ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਖਾੜ-ਪਛਾੜ ਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅੰਤ ਈ ਨਹੀਂ ਏ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ, “ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਕ ਅਪੀਲ ਕਰ ਦੇਣਾ। ਵਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਏ ਕਿ ਫ਼ੈਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿਤ ਵਿਚ ਈ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੀਕ—ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ—ਪੌਣੇ ਘੰਟੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ। ਤਦ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਘੰਟੀ ਵੱਜਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਚਲੇ ਗਏ, “ਹੁਣ ਜੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਜਵਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।”
ਧੜਾਧੜ ਕੁਝ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਠਪਠਪ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਉਹ ਲੋਕ ਨੇੜੇ ਈ ਸਨ ਜਾਂ ਦੂਰ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇਕ ਲੈਅ ਵਿਚ ਭਿਣਕ-ਭਿਣਕ ਕਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਦੁਬਾਰਾ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਬਾਹਰਲੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿਚ ਕਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਤੇ ਇਸ ਦਮਘੋਟੂ ਸੰਨਾਟੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਥੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚੁਰਾ ਰਿਹਾ ਏ ਤਾਂ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸਨਸਨੀ-ਜਿਹੀ ਮੇਰੇ ਤਨ-ਮਨ ਵਿਚ ਦੌੜ ਗਈ। ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਮੇਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ। ਵਕਤ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਦੋਂ ਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੱਜ ਨੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਬਕਵਾਸ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ 'ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ' ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਚੌਰਾਹੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ' ਮੇਰੀ 'ਗਰਦਨ ਉਡਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।'
ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦਾ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਮੈਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੇ ਇਹ ਭਾਵ ਸੀ ਲਗਭਗ ਸਨਮਾਨਭਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ। ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੜੀ ਨਰਮੀ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦਾ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੱਥ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ 'ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ੁੰਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਯਕਦਮ ਸੋਚਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੱਜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੁੱਛਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ, “ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਿਣਾ ਏਂ?” ਬਿੰਦ ਦਾ ਬਿੰਦ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ, “ਜੀ ਨਈਂ।” ਤੇ ਤਦ ਸਿਪਾਹੀ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਏ।
--- --- ---
No comments:
Post a Comment