ਦੋ :
ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਮੈਂ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਜੋੜ ਦਿਆਂਗਾ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਜਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਜਚਣ ਲੱਗ ਪਈ ਕਿ ਇਸ ਕੁਹਜ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਏਂ ਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਐ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਧੁੰਦਲੀ-ਜਿਹੀ ਆਸ ਵੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪਰ ਮੇਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਇਕੋਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਿੱਛੋਂ ਈ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲਣ ਲੱਗਾ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ ਕਿ 'ਜੇਲ੍ਹਵਾਲੇ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦੇਣਗੇ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪਤਨੀ ਜੋ ਨਹੀਂ'—ਬਸ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਠੜੀ ਈ ਮੇਰੀ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਏ। ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਏ।
ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਈ, ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ, ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਅਰਬ ਸਨ। ਦੇਖਦੇ ਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਤੀਸੀ ਵਿਖਾਅ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਕਰ ਆਇਐਂ?” ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 'ਇਕ ਅਰਬ ਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰਕੇ, ਆ ਰਿਹਾਂ।' ਇਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਹੁਣ ਰਾਤ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਇਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਗੱਦੇ ਨੂੰ ਵਿਛਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਗੱਦੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਗੋਲ-ਮੋਲ ਕਰਕੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸਨਦ (ਗਾਊ ਤਕੀਆ) ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਪਿੱਸੂ ਭੁੜਕਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ।
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਕਬਜੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਝੂਲਦੇ ਫੱਟੇ 'ਤੇ ਸੌਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੀ। ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਪਾਖਾਨੇ ਵਾਲੀ ਬਾਲ੍ਹਟੀ ਤੇ ਟੀਨ ਦਾ ਤਸਲਾ—ਬਸ, ਇਹ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਈ ਸਨ। ਜੇਲ੍ਹ ਜ਼ਰਾ ਉੱਚੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਬਣੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਝਾਕੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਲਾਖਾਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ, ਲਹਿਰਾਂ 'ਤੇ ਨੱਚਦੀ ਧੁੱਪ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ, “ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਏ।” ਸੋਚਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਈ ਹੋਵੇਗੀ—ਸੀ ਵੀ ਉਹੀ।
ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਵਰਾਂਡਾ, ਫੇਰ ਪੌੜੀਆਂ, ਫੇਰ ਇਕ ਹੋਰ ਵਰਾਂਡਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਕਮਰਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀ ਧਨੁਸ਼ ਆਕਾਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਚਾਨਣ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਮਰਾ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਟੇਢੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਲਾਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਭਗ ਤੀਹ ਫੁੱਟ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇੱਧਰ ਕੈਦੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉੱਧਰ ਮੁਲਾਕਤੀ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਵੇਂ ਖਾਲੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਯਕਦਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਉਹਨਾਂ ਧਾਰੀਦਾਰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵੰਨੀ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗੇ, ਲਗਭਗ, ਬਾਰਾਂ ਹੋਰ ਕੈਦੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਵਧੇਰੇ ਅਰਬ ਈ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਹਬਸ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਈ ਸਨ। ਬੁੱਲ੍ਹ ਘੁੱਟੀ ਖੜ੍ਹੀ ਇਕ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਤੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਮੋਟੀ, ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਦੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਮੇਰੀ ਵਿਚਾਰੀ, ਭਿਚੀ-ਜਿਹੀ, ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਘੁਸੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਦੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਬੜੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਮੂੰਹ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਚੀਕਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੈਦੀਆਂ ਤੇ ਮੁਲਾਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਇਸ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।
ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੱਛੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਰਗੀ ਇਹੋ 'ਚੈਂ-ਚੈਂ' ਸੁੰਨੀਆਂ-ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਧੁੱਪ ਨੇ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਚਿੱਟੀ, ਤਿੱਖੀ ਚਮਕ ਫ਼ੈਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੋਠੜੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਸੰਨਾਟੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮਿਜਾ ਮੇਚਣ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਕਮਰੇ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਚਿਹਰਾ ਸਾਫ਼ ਚਮਕਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਟਾਰਚ ਦਾ ਚਾਨਣ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਫੇਰ ਦਿਸਿਆ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਜਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਹਵਾਲਦਾਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਕੈਦੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਹਮੋਂ-ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਹੀ। ਏਨੀ ਕਾਂਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਜ ਘੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਕਰਕੇ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਹੇਠਾਂ-ਹੇਠਾਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਭਿਣਭਿਣਾਹਟ, ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਚਲਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਰਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਲਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਦਮ ਹੋਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਵਧ ਆਇਆ। ਆਪਣਾ ਕਣਕ-ਵੰਨਾਂ ਚਿਹਰਾ ਸਲਾਖਾਂ ਵਿਚ ਅੜਾਈ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗੀ—ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ, ਉਸ ਇੰਜ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੀ।
“ਹੋਰ?” ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਹਾਲ ਏ? ਠੀਕ ਤਾਂ ਏਂ ਨਾ? ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਹੈਨ ਨਾ?”
“ਹਾਂ-ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਚਹੀਦੈ ਸਭ ਕੁਛ ਐ।”
ਫੇਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਕਰਦੇ ਚੀਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਲੰਮਾਂ, ਗੋਰਾ ਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਹੋਵੇ।
ਉਹ ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਜੈਨੀ ਉਸਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਈਂ। ਦੇਖ ਨਾ, ਕਿੰਨੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਐ।” ਆਦਮੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। “ਹਾਂ, ਤੇ ਦੇਖ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਬਈ ਤੂੰ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਈ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਲਵੇਂਗਾ।” ਪਰ ਕੈਦੀ ਨੇ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।
ਉਸ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਕੂਕ ਕੇ ਦੱਸਿਆ, “ਰੇਮੰਡ ਨੇ ਦਿਲੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਨੇ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਧੰਨਵਾਦ।” ਪਰ ਮੇਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੁਆਂਢੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੇਠ ਦਬ ਗਈ, “ਉਹ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਤਾਂ ਐ ਨਾ?” ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਹੱਸ ਪਈ, “ਠੀਕ-ਠਾਕ? ਬਈ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਐ? ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਐ।”
ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ, ਪਤਲੇ-ਪਤਲੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਾ ਛੋਹਰ ਮੂੰਹੋਂ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ। ਦੇਖਿਆ, ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਿਨਾਂ ਝਪਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ 'ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਉੱਧਰ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਭਾਵ-ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ, ਇਕਟੱਕ, ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉੱਧਰੋਂ ਹਟਾਅ ਲੈਣੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਕੂਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਈਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।”
ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਬਿਲਕੁਲ ਨਈਂ।” ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮਨ ਵਿਚ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮਹੀਨ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਭੀਚ ਲਵਾਂ। ਉਸਦੀ ਸੁਡੌਲ ਦੇਹ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਮੈਨੂੰ ਮੋਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਸੀ...ਤੇ ਮਨ ਈ ਮਨ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੇਰੀ' ਜਿਸ ਉਮੀਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏ, ਉਹ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਏ। ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਅਜਿਹੀ ਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ, ਤਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਦੇਖੀਂ, ਸਭ ਕੁਛ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।”
ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਦੇਹ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਈ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੁੱਛਿਆ, “ਸੱਚਮੁੱਚ, ਤੂੰ ਇਹੀ ਸੋਚਦੀ ਏਂ ਨਾ?” ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਬਸ, ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਕੁਛ-ਨਾ-ਕੁਛ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਈ ਸੀ।
ਉਸੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। “ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਤੂੰ ਛੁੱਟ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹਾਉਣ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ।”
ਮੇਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੋਂਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਟੋਕਰੀ ਰੱਖ ਆਈ ਏ। ਫੇਰ ਉਹ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਜੋ-ਜੋ ਲਿਆਈ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਸੂਚੀ ਦੱਸ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਧਿਆਨ ਰੱਖੀਂ! ਖ਼ੂਬ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਦੇਖ ਲਵੀਂ। ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੜੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਨੇ।” ਮੇਰੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਜੇ ਤੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੰਨੀਆਂ, ਉਦਾਸ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠੇ ਅਰਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸੇ ਨਿਰਵਿਘਣ ਤੇ ਇਕਾਗਰ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚਾਨਣ ਦਾ ਹੜ੍ਹ-ਜਿਹਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਏ ਤੇ ਛਣ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਰਿਹਾ ਏ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਚਾਨਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਬੇਹੱਦ ਪੀਲੇ ਤੇ ਤੇਲ-ਚੌਪੜੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੱਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮਨ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵਾਂ। ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਇਹ ਰਲਗਡ, ਤਿੱਖੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਸੱਲ ਮਾਰ ਰਹੀਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸੁਖ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਮਾਣਦਾ ਰਹਾਂ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਰੌਲੇਰੱਪੇ ਵਿਚ ਇਕ ਛਿਣ ਲਈ ਵੀ ਦਰਾੜ ਜਾਂ ਤਰੇੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਉਹੀ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦੀ ਚੀਕਾਰੌਲੀ, ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਖਰਖਰਾਹਟ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਵਿਚ ਜੇ ਚੁੱਪ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਬੋਲੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿਣਾ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਅਰਬ ਕੈਦੀ ਹਟਾ ਲਏ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੈਦੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਈ ਯਕਦਮ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਚਿਪਕੀ ਓਵੇਂ ਈ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕੂਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਫੇਰ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅੰਮਾਂ।” ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਸਲਾਖਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੱਥ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਬੜੀ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਵਿਦਾਅ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਉਸਦੇ ਹਟਦਿਆਂ ਈ, ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਟੋਪ ਫੜ੍ਹੀ, ਇਕ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਂ, ਓਨੇ ਉੱਚੇ ਸੁਰ ਵਿਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲ ਰਹੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਮਰਾ ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਪਤਨੀ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਤੇ ਹਾਂ, ਸੁਣੀ, ਆਪਣਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਂ। ਕੁਝ ਉਲਟਾ ਸਿੱਧਾ ਨਾ ਕਰੀਂ।” ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਓਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਆਇਆ ਮੇਰਾ ਨੰਬਰ। ਮੇਰੀ ਨੇ ਉਂਗਲਾਂ ਚੁੰਮ ਕੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚੁੰਮਾਂ ਸੁੱਟਿਆ। ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਹਿੱਲੇ-ਡੋਲੇ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ...ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਓਵੇਂ ਈ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ...ਬੁੱਲ੍ਹ ਉਸੇ ਜਬਰੀ ਚਿਪਕਾਈ ਉਦਾਸ ਮੁਸਕਾਨ ਕਾਰਨ ਜ਼ਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ...
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਈ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ। ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਇੰਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਈ ਹੁੰਦੀ ਨੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਤੀਸ ਮਾਰ ਖਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਸੱਚ ਏ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੈਂ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਬੜਾ ਘੱਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜਿਸ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਸੀ...ਉਹ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਆਜ਼ਾਦ ਆਦਮੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਆਦਤ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਧੁਨ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ 'ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਤੈਰਾਂ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਛਪਕ-ਛਪਕ...ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੂਲੀ-ਕੋਸੀ ਛੋਹ...ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੁਖ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਭਰੀ ਧੁੜਧੁੜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਦਾ ਭੀੜਾਪਨ, ਵਧੇਰੇ ਕਰੂਰ ਤੇ ਕਠੋਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ।
ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਹਾਲਤ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਈ ਰਹੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੇਰਾ ਸੋਚਣ ਦਾ ਢੰਗ ਕੈਦੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਮਨ ਈ ਮਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਟਹਿਲਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵੀ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਅਕਸਰ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੰਨ ਲਓ ਕਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇ ਤੇ ਉਪਰਲੇ ਆਸਮਾਨੀ ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਾ ਹੋਵੇ...ਤਾਂ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਵਾਂਗਾ ਈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਓਵੇਂ ਮਨ ਬਣਾਵਾਂਗਾ...ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਖਾਂ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਕਿਹੜੀ ਅਜਬ ਤੇ ਬੇਢੰਗੀ ਟਾਈ ਲਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ...ਜਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜਾਦੂ-ਨਗਰੀ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਬੜੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ...ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਸੋਚਿਆ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਚਿੜੀਆਂ ਲੰਘਣਗੀਆਂ...ਹੁਣ ਬਦਲ ਤੈਰਦੇ ਹੋਏ ਆਉਣਗੇ...ਇੱਥੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਨਾ, ਘੱਟੋਘੱਟ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ—ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਏ, ਇਹ ਮਾਂ ਦਾ ਤਕੀਆ-ਕਲਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਹਾਰ ਵੇਲੇ ਇਹੋ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ, ਏਨਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਪਹਿਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਨਾਨੀ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘਾਉਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਜੋ-ਜੋ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਪਏ, ਸਮਝੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਰ ਲੰਘਾਇਆ। ਮਸਲਨ, ਔਰਤ ਦੀ ਚਾਹ ਮੈਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਈ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੋਏ, ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਕਦੀ ਇਸ ਔਰਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ, ਕਦੀ ਉਸ ਦਾ। ਜਿਹਨਾਂ-ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸੰਭੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਦੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖਲੋਂਦੀਆਂ, ਕਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਾਸਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਭਰ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਘੱਟੋਘੱਟ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਖਾਣੇ ਸਮੇਂ ਰਸੋਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਜੇਲ੍ਹਰ ਵੀ ਗੇੜਾ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਖਾਸੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਔਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸੇ ਨੇ ਛੇੜੀ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਬੋਲਿਆ, “ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੋਂਦੇ ਨੇ...।” ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਮੈਂ ਵੀ ਵੈਸੀ ਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਏ...। ਕਹਾਵਤ ਏ ਮਰੇ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਸ਼ਾਹ ਮਦਾਰ...ਇਕ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਇੱਥੇ ਵੈਸੇ ਈ ਮਰਿਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਏ...ਉੱਤੋਂ ਇਹ ਹੋਰ...।” ਜੇਲ੍ਹਰ ਬੋਲਿਆ, “ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਈ ਇਹੋ ਆਂ। ਵਰਨਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਈ ਕਿਸ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਏ?” ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਨਈਂ ਸਮਝਿਆ।” ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਉਹ ਸਭ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਨੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਖੁੱਸ ਜਾਣ ਨੂੰ ਈ ਤਾਂ ਸਜ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ।” ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਵੀ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਂ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਹੀ ਏ, ਵਰਨਾ ਫੇਰ ਸਜ਼ਾ ਈ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੋਈ?” ਜੇਲ੍ਹਰ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ, “ਹੋਰ ਕੀ! ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਨਈਂ। ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਤੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਲੈ ਸਕਦਾ ਏਂ। ਇਹ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਨਈਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਈ ਕਰ-ਕਰਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।” ਕਹਿ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈ।
ਸਿਗਰਟਾਂ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਇਕ ਦੂਜੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸੀ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੇਟੀ, ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਫੀਤੇ, ਜੇਬ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਤਾਂ ਲਏ ਸੋ ਲਏ ਈ, ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਕਿ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟਾਂ ਤਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ, ਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਬੀੜੀ-ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਏ। ਸ਼ਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਣਾ ਪਿਆ, ਓਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਈ ਹਾਲਤ ਮੰਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਣ ਵਾਲੇ ਫੱਟੇ ਦੀਆਂ ਸਿਲਤਰਾਂ ਲਾਹ-ਲਾਹ ਚੱਬਦਾ-ਚੂਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੁਰਦਾਨੀ ਛਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਚਿੱਤ ਘਾਊਂ-ਮਾਊਂ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਖੋਪੜੀ 'ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੜਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੀਣ ਦਿੰਦੇ? ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦਾ ਕੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ? ਪਿੱਛੋਂ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਟੌਤੀ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਈ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆਈ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਭਲ਼ ਈ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।
ਇਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਤੇ ਕਟੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਹਾਂ, ਸਾਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ, ਸਮਾਂ ਲੰਘਾਉਣ ਦੀ। ਖ਼ੈਰ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਤਰਕੀਬ ਲੱਭ ਲਈ ਤਾਂ ਅੱਕਣ-ਉਕਤਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਦੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ। ਵਿਚ-ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦੋ ਮਿੰਟ ਵਿਚ ਈ ਸਾਰਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤਾਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰਨੀਚਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ, ਇਕ-ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਬਿਓਰਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਬਿਓਰੇ—ਇਕ-ਇਕ ਹਿੱਸੇ, ਟੋਏ, ਪਰਤ ਜਾਂ ਭੁਰੀ ਨੁੱਕੜ ਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਅਸਲ ਰੰਗਤ ਤੇ ਰੇਸ਼ੇ ਤੀਕ ਯਾਦ ਕਰਦਾ। ਨਾਲ ਈ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਤੀਕ, ਸਹੀ ਤਰਤੀਬ ਨਾਲ, ਬਿਨਾਂ ਇਕ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਛੱਡੇ, ਆਪਣੀ ਇਸ ਖੋਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸੌਣ-ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਮਾਨ-ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਘੰਟੇ ਬੀਤ ਜਾਂਦੇ। ਦੇਖਿਆ, ਜਿੰਨਾ-ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਓਨੇ ਭੁੱਲੇ ਜਾਂ ਅਣਗੌਲੇ ਬਿਓਰੇ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਬਿਓਰੇ ਤਾਂ ਏਨੇ ਨੇ ਕਿ ਕਦੀ ਮੁੱਕਣੇ ਈ ਨਹੀਂ।
ਹਾਂ, ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਏਨਾ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਦਿਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਇਦ ਉਸ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸੌ ਸਾਲ ਕੱਟਣੇ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ। ਏਨੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੀ ਅੱਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਈ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗਾ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗਨੀਮਤ ਈ ਏ—ਵਰਨਾ ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਕਰੇ ਵੀ ਕੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ!
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸੌਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਦਿਨੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਸੁੱਤਾ ਈ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਾਤਾਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਦਿਨੇਂ ਵੀ ਇਕ ਅੱਧੀ ਝਪਕੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤਾਂ ਚੌਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੋਲਾਂ ਜਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਵੀ ਸੌਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਬਾਕੀ ਛੇ ਘੰਟੇ, ਸੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ, ਨਿੱਤ-ਕਿਰਿਆ...ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਚੈਕੋਸਲਵਾਕੀਆ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ...।
ਇਕ ਦਿਨ ਗੱਦੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਧਸਿਆ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪੰਨਾ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਕਾਗਜ਼ ਏਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੀਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਛਪੇ ਅੱਖਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਕਥਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਗ਼ਾਇਬ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ਚੈਕੋਸਲਵਾਕੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਏ। ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਦੇਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਾ-ਜੋੜ ਕੇ, ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪਰਤਿਆ। ਇੱਧਰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ, ਉਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਈ ਹੋਟਲ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਘਰਵਾਰੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਮਰਾ ਲੈ ਕੇ ਮਾਂ ਦੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਠਹਿਰ ਗਿਆ। ਮਾਂ-ਭੈਣ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਭਰਾ ਏ। ਉਹ ਪਛਾਣ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕੀਆਂ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਣਾ-ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਰਕਮ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੰਬਖ਼ਤਾਂ ਨੇ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਾਲ-ਮੱਤਾ ਸਾਂਭ ਕੇ ਲਾਸ਼ ਨਦੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਆਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ, ਮਾਂ ਨੇ ਫਾਹਾ ਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਭੈਣ ਖ਼ੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਈ—ਇਹ ਸੀ ਕਹਾਣੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬੜੀ ਅਸੰਭਵ ਲੱਗਦੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੋਚਣ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ। ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਤਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਸੀਬਤ ਮੁੱਲ ਲਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ ਆਦਮੀ ਕਰੇ ਈ ਕਿਉਂ?
ਸੋ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਝੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਨ ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਚਾਨਣ ਦੇ ਜਵਾਰ-ਭਾਟੇ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ—ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਸਮੇਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਦਿਨ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਈ ਲੰਮਾ ਤੇ ਛੋਟਾ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ? ਅੱਛਾ ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਪਲ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟਣਾ ਪਏ ਤਾਂ ਸ਼ਇਦ ਦਿਨ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਵੀ ਲੱਗੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਆਖ਼ਰ ਏਨਾਂ ਲੰਮਾਂ ਕਿੰਜ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਾ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਦੂਜਾ ਦਿਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਜੇ ਤੀਕ ਮੈਂ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ, 'ਬੀਤਿਆ ਕਲ੍ਹ' ਤੇ 'ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕਲ੍ਹ' ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਸਨ।
ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਕੋ ਦਿਨ ਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕੋ ਕੰਮ ਵਿਚ ਈ ਲੱਗਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜੇਲ੍ਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਗੜਵਾ ਖ਼ੂਬ ਘਿਸਾ-ਘਿਸਾ ਕੇ ਚਮਕਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਗੰਭੀਰ ਭਾਵ ਛਾਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾਉਂਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਗੜਵੇ ਨੂੰ ਟੇਢਾ-ਤਿਰਛਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਪਾਸਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਉਹੀ ਮਨਹੂਸ ਉਦਾਸੀ ਦਿਸਦੀ ਰਹੀ।
ਸ਼ਾਮ ਉੱਤਰ ਆਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਛਿਣਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਬੇਨਾਮ ਛਿਣ' ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਾਸ਼, ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਛਿਣਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਈ ਰਹਿੰਦਾ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਮਰੇ ਤੇ ਹਰੇਕ ਕੋਠੜੀ 'ਚੋਂ ਸੰਧਿਆ ਦੇ ਸੁਰ ਉਦਾਸ ਤੇ ਮਨਹੂਸ ਜਲੂਸਾਂ ਵਾਂਗ ਉਤਾਂਹ ਉੱਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਜੰਗਲੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਡੁੱਬਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਛਾਈਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਉਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਸੰਜੀਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਅੰਦਰੋਂ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ—ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਾਰੀ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਠੀਕ ਉਸੇ ਸਮੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸੁਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ...ਕੋਈ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਤਈ ਗ਼ਲਤ-ਫਹਿਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਈ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸੁਰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੱਛਾ, ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਮਝਿਆ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਆਂ।
ਤੇ ਉਦੋਂ ਈ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਖੀ ਇਕ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ। ਮਾਂ ਦੀ ਅੰਤੇਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਰਸ ਨੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸੀ—ਨਾ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੰਧ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ—ਕੈਸੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਉਹ ਉਦਾਸ ਸ਼ਾਮਾਂ...ਕਿੰਨਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਏ ਉਹ ਸਮਾਂ, ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਕਿੰਜ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ?
--- --- ---
ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਮੈਂ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਜੋੜ ਦਿਆਂਗਾ। ਚਲੋ ਖ਼ੈਰ, ਜਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਜਚਣ ਲੱਗ ਪਈ ਕਿ ਇਸ ਕੁਹਜ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਏਂ ਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਐ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਧੁੰਦਲੀ-ਜਿਹੀ ਆਸ ਵੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪਰ ਮੇਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਇਕੋਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਿੱਛੋਂ ਈ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲਣ ਲੱਗਾ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ ਕਿ 'ਜੇਲ੍ਹਵਾਲੇ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦੇਣਗੇ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪਤਨੀ ਜੋ ਨਹੀਂ'—ਬਸ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਠੜੀ ਈ ਮੇਰੀ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਏ। ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਏ।
ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਈ, ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ, ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਅਰਬ ਸਨ। ਦੇਖਦੇ ਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਤੀਸੀ ਵਿਖਾਅ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਕਰ ਆਇਐਂ?” ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 'ਇਕ ਅਰਬ ਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰਕੇ, ਆ ਰਿਹਾਂ।' ਇਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਹੁਣ ਰਾਤ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਇਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਗੱਦੇ ਨੂੰ ਵਿਛਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਗੱਦੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਗੋਲ-ਮੋਲ ਕਰਕੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸਨਦ (ਗਾਊ ਤਕੀਆ) ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਪਿੱਸੂ ਭੁੜਕਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ।
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਕਬਜੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਝੂਲਦੇ ਫੱਟੇ 'ਤੇ ਸੌਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੀ। ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਪਾਖਾਨੇ ਵਾਲੀ ਬਾਲ੍ਹਟੀ ਤੇ ਟੀਨ ਦਾ ਤਸਲਾ—ਬਸ, ਇਹ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਈ ਸਨ। ਜੇਲ੍ਹ ਜ਼ਰਾ ਉੱਚੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਬਣੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਝਾਕੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਲਾਖਾਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ, ਲਹਿਰਾਂ 'ਤੇ ਨੱਚਦੀ ਧੁੱਪ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ, “ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਏ।” ਸੋਚਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਈ ਹੋਵੇਗੀ—ਸੀ ਵੀ ਉਹੀ।
ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਵਰਾਂਡਾ, ਫੇਰ ਪੌੜੀਆਂ, ਫੇਰ ਇਕ ਹੋਰ ਵਰਾਂਡਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਕਮਰਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀ ਧਨੁਸ਼ ਆਕਾਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਚਾਨਣ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਮਰਾ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਟੇਢੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਲਾਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਭਗ ਤੀਹ ਫੁੱਟ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇੱਧਰ ਕੈਦੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉੱਧਰ ਮੁਲਾਕਤੀ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਵੇਂ ਖਾਲੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਯਕਦਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਉਹਨਾਂ ਧਾਰੀਦਾਰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵੰਨੀ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗੇ, ਲਗਭਗ, ਬਾਰਾਂ ਹੋਰ ਕੈਦੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਵਧੇਰੇ ਅਰਬ ਈ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਹਬਸ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਈ ਸਨ। ਬੁੱਲ੍ਹ ਘੁੱਟੀ ਖੜ੍ਹੀ ਇਕ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਤੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਮੋਟੀ, ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਦੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਮੇਰੀ ਵਿਚਾਰੀ, ਭਿਚੀ-ਜਿਹੀ, ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਘੁਸੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਦੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਬੜੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਮੂੰਹ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਚੀਕਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੈਦੀਆਂ ਤੇ ਮੁਲਾਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਇਸ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।
ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੱਛੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਰਗੀ ਇਹੋ 'ਚੈਂ-ਚੈਂ' ਸੁੰਨੀਆਂ-ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਧੁੱਪ ਨੇ ਚਾਰੇ-ਪਾਸੇ ਚਿੱਟੀ, ਤਿੱਖੀ ਚਮਕ ਫ਼ੈਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੋਠੜੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਸੰਨਾਟੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮਿਜਾ ਮੇਚਣ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਕਮਰੇ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਚਿਹਰਾ ਸਾਫ਼ ਚਮਕਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਟਾਰਚ ਦਾ ਚਾਨਣ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਫੇਰ ਦਿਸਿਆ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਜਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਹਵਾਲਦਾਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਕੈਦੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਹਮੋਂ-ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਹੀ। ਏਨੀ ਕਾਂਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਜ ਘੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਕਰਕੇ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਹੇਠਾਂ-ਹੇਠਾਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਭਿਣਭਿਣਾਹਟ, ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਚਲਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਰਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਲਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਦਮ ਹੋਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਵਧ ਆਇਆ। ਆਪਣਾ ਕਣਕ-ਵੰਨਾਂ ਚਿਹਰਾ ਸਲਾਖਾਂ ਵਿਚ ਅੜਾਈ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗੀ—ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ, ਉਸ ਇੰਜ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੀ।
“ਹੋਰ?” ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਹਾਲ ਏ? ਠੀਕ ਤਾਂ ਏਂ ਨਾ? ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਹੈਨ ਨਾ?”
“ਹਾਂ-ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਚਹੀਦੈ ਸਭ ਕੁਛ ਐ।”
ਫੇਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇਕ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਕਰਦੇ ਚੀਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਲੰਮਾਂ, ਗੋਰਾ ਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਹੋਵੇ।
ਉਹ ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਜੈਨੀ ਉਸਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਈਂ। ਦੇਖ ਨਾ, ਕਿੰਨੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਐ।” ਆਦਮੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। “ਹਾਂ, ਤੇ ਦੇਖ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਬਈ ਤੂੰ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਈ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਲਵੇਂਗਾ।” ਪਰ ਕੈਦੀ ਨੇ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।
ਉਸ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਕੂਕ ਕੇ ਦੱਸਿਆ, “ਰੇਮੰਡ ਨੇ ਦਿਲੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਨੇ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਧੰਨਵਾਦ।” ਪਰ ਮੇਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੁਆਂਢੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੇਠ ਦਬ ਗਈ, “ਉਹ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਤਾਂ ਐ ਨਾ?” ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਹੱਸ ਪਈ, “ਠੀਕ-ਠਾਕ? ਬਈ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਐ? ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਐ।”
ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ, ਪਤਲੇ-ਪਤਲੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਾ ਛੋਹਰ ਮੂੰਹੋਂ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ। ਦੇਖਿਆ, ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਿਨਾਂ ਝਪਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ 'ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਉੱਧਰ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਭਾਵ-ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ, ਇਕਟੱਕ, ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉੱਧਰੋਂ ਹਟਾਅ ਲੈਣੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਕੂਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਈਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।”
ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਬਿਲਕੁਲ ਨਈਂ।” ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮਨ ਵਿਚ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮਹੀਨ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਭੀਚ ਲਵਾਂ। ਉਸਦੀ ਸੁਡੌਲ ਦੇਹ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਮੈਨੂੰ ਮੋਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਸੀ...ਤੇ ਮਨ ਈ ਮਨ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੇਰੀ' ਜਿਸ ਉਮੀਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏ, ਉਹ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਏ। ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਅਜਿਹੀ ਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ, ਤਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਦੇਖੀਂ, ਸਭ ਕੁਛ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।”
ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਦੇਹ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਈ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੁੱਛਿਆ, “ਸੱਚਮੁੱਚ, ਤੂੰ ਇਹੀ ਸੋਚਦੀ ਏਂ ਨਾ?” ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਬਸ, ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਕੁਛ-ਨਾ-ਕੁਛ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਈ ਸੀ।
ਉਸੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। “ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਤੂੰ ਛੁੱਟ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹਾਉਣ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂਗੇ।”
ਮੇਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੋਂਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਟੋਕਰੀ ਰੱਖ ਆਈ ਏ। ਫੇਰ ਉਹ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਜੋ-ਜੋ ਲਿਆਈ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਸੂਚੀ ਦੱਸ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਧਿਆਨ ਰੱਖੀਂ! ਖ਼ੂਬ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਦੇਖ ਲਵੀਂ। ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੜੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਨੇ।” ਮੇਰੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਜੇ ਤੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੰਨੀਆਂ, ਉਦਾਸ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠੇ ਅਰਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸੇ ਨਿਰਵਿਘਣ ਤੇ ਇਕਾਗਰ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚਾਨਣ ਦਾ ਹੜ੍ਹ-ਜਿਹਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਏ ਤੇ ਛਣ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਰਿਹਾ ਏ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਚਾਨਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਬੇਹੱਦ ਪੀਲੇ ਤੇ ਤੇਲ-ਚੌਪੜੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੱਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮਨ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵਾਂ। ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਇਹ ਰਲਗਡ, ਤਿੱਖੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਸੱਲ ਮਾਰ ਰਹੀਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਨਾਲ ਈ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸੁਖ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਮਾਣਦਾ ਰਹਾਂ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਰੌਲੇਰੱਪੇ ਵਿਚ ਇਕ ਛਿਣ ਲਈ ਵੀ ਦਰਾੜ ਜਾਂ ਤਰੇੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਉਹੀ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦੀ ਚੀਕਾਰੌਲੀ, ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਖਰਖਰਾਹਟ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਵਿਚ ਜੇ ਚੁੱਪ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਬੋਲੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿਣਾ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਅਰਬ ਕੈਦੀ ਹਟਾ ਲਏ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੈਦੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਈ ਯਕਦਮ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਚਿਪਕੀ ਓਵੇਂ ਈ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕੂਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਫੇਰ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅੰਮਾਂ।” ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਸਲਾਖਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੱਥ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਬੜੀ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਵਿਦਾਅ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਉਸਦੇ ਹਟਦਿਆਂ ਈ, ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਟੋਪ ਫੜ੍ਹੀ, ਇਕ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਂ, ਓਨੇ ਉੱਚੇ ਸੁਰ ਵਿਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲ ਰਹੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਮਰਾ ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਪਤਨੀ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਤੇ ਹਾਂ, ਸੁਣੀ, ਆਪਣਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਂ। ਕੁਝ ਉਲਟਾ ਸਿੱਧਾ ਨਾ ਕਰੀਂ।” ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਓਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਆਇਆ ਮੇਰਾ ਨੰਬਰ। ਮੇਰੀ ਨੇ ਉਂਗਲਾਂ ਚੁੰਮ ਕੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਚੁੰਮਾਂ ਸੁੱਟਿਆ। ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਹਿੱਲੇ-ਡੋਲੇ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ...ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਓਵੇਂ ਈ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ...ਬੁੱਲ੍ਹ ਉਸੇ ਜਬਰੀ ਚਿਪਕਾਈ ਉਦਾਸ ਮੁਸਕਾਨ ਕਾਰਨ ਜ਼ਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ...
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਈ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ। ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਇੰਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਈ ਹੁੰਦੀ ਨੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਤੀਸ ਮਾਰ ਖਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਸੱਚ ਏ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੈਂ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਬੜਾ ਘੱਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜਿਸ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਸੀ...ਉਹ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਆਜ਼ਾਦ ਆਦਮੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਆਦਤ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਧੁਨ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ 'ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਤੈਰਾਂ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਛਪਕ-ਛਪਕ...ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੂਲੀ-ਕੋਸੀ ਛੋਹ...ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੁਖ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਭਰੀ ਧੁੜਧੁੜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਦਾ ਭੀੜਾਪਨ, ਵਧੇਰੇ ਕਰੂਰ ਤੇ ਕਠੋਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ।
ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਹਾਲਤ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਈ ਰਹੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੇਰਾ ਸੋਚਣ ਦਾ ਢੰਗ ਕੈਦੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਮਨ ਈ ਮਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਟਹਿਲਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵੀ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਅਕਸਰ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੰਨ ਲਓ ਕਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇ ਤੇ ਉਪਰਲੇ ਆਸਮਾਨੀ ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਾ ਹੋਵੇ...ਤਾਂ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਵਾਂਗਾ ਈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਓਵੇਂ ਮਨ ਬਣਾਵਾਂਗਾ...ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਖਾਂ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਕਿਹੜੀ ਅਜਬ ਤੇ ਬੇਢੰਗੀ ਟਾਈ ਲਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ...ਜਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜਾਦੂ-ਨਗਰੀ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਬੜੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ...ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਸੋਚਿਆ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਚਿੜੀਆਂ ਲੰਘਣਗੀਆਂ...ਹੁਣ ਬਦਲ ਤੈਰਦੇ ਹੋਏ ਆਉਣਗੇ...ਇੱਥੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਨਾ, ਘੱਟੋਘੱਟ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ—ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਏ, ਇਹ ਮਾਂ ਦਾ ਤਕੀਆ-ਕਲਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਹਾਰ ਵੇਲੇ ਇਹੋ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ, ਏਨਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਪਹਿਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਨਾਨੀ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘਾਉਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਜੋ-ਜੋ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਪਏ, ਸਮਝੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਰ ਲੰਘਾਇਆ। ਮਸਲਨ, ਔਰਤ ਦੀ ਚਾਹ ਮੈਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਈ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੋਏ, ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਕਦੀ ਇਸ ਔਰਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ, ਕਦੀ ਉਸ ਦਾ। ਜਿਹਨਾਂ-ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸੰਭੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਦੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖਲੋਂਦੀਆਂ, ਕਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਾਸਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਭਰ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਘੱਟੋਘੱਟ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਖਾਣੇ ਸਮੇਂ ਰਸੋਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਜੇਲ੍ਹਰ ਵੀ ਗੇੜਾ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਖਾਸੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਔਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸੇ ਨੇ ਛੇੜੀ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਬੋਲਿਆ, “ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੋਂਦੇ ਨੇ...।” ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਮੈਂ ਵੀ ਵੈਸੀ ਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਏ...। ਕਹਾਵਤ ਏ ਮਰੇ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਸ਼ਾਹ ਮਦਾਰ...ਇਕ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਇੱਥੇ ਵੈਸੇ ਈ ਮਰਿਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਏ...ਉੱਤੋਂ ਇਹ ਹੋਰ...।” ਜੇਲ੍ਹਰ ਬੋਲਿਆ, “ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਈ ਇਹੋ ਆਂ। ਵਰਨਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਈ ਕਿਸ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਏ?” ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਨਈਂ ਸਮਝਿਆ।” ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਉਹ ਸਭ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਨੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਖੁੱਸ ਜਾਣ ਨੂੰ ਈ ਤਾਂ ਸਜ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ।” ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਵੀ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਂ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਹੀ ਏ, ਵਰਨਾ ਫੇਰ ਸਜ਼ਾ ਈ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੋਈ?” ਜੇਲ੍ਹਰ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ, “ਹੋਰ ਕੀ! ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਨਈਂ। ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਤੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਲੈ ਸਕਦਾ ਏਂ। ਇਹ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਨਈਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਈ ਕਰ-ਕਰਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।” ਕਹਿ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈ।
ਸਿਗਰਟਾਂ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਇਕ ਦੂਜੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸੀ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੇਟੀ, ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਫੀਤੇ, ਜੇਬ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਤਾਂ ਲਏ ਸੋ ਲਏ ਈ, ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਕਿ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟਾਂ ਤਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ, ਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਬੀੜੀ-ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਏ। ਸ਼ਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਣਾ ਪਿਆ, ਓਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਈ ਹਾਲਤ ਮੰਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਣ ਵਾਲੇ ਫੱਟੇ ਦੀਆਂ ਸਿਲਤਰਾਂ ਲਾਹ-ਲਾਹ ਚੱਬਦਾ-ਚੂਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੁਰਦਾਨੀ ਛਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਚਿੱਤ ਘਾਊਂ-ਮਾਊਂ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਖੋਪੜੀ 'ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੜਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੀਣ ਦਿੰਦੇ? ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦਾ ਕੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ? ਪਿੱਛੋਂ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਟੌਤੀ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਈ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆਈ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਭਲ਼ ਈ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।
ਇਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਤੇ ਕਟੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਹਾਂ, ਸਾਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ, ਸਮਾਂ ਲੰਘਾਉਣ ਦੀ। ਖ਼ੈਰ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਤਰਕੀਬ ਲੱਭ ਲਈ ਤਾਂ ਅੱਕਣ-ਉਕਤਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਦੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ। ਵਿਚ-ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦੋ ਮਿੰਟ ਵਿਚ ਈ ਸਾਰਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤਾਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰਨੀਚਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ, ਇਕ-ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਬਿਓਰਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਬਿਓਰੇ—ਇਕ-ਇਕ ਹਿੱਸੇ, ਟੋਏ, ਪਰਤ ਜਾਂ ਭੁਰੀ ਨੁੱਕੜ ਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਅਸਲ ਰੰਗਤ ਤੇ ਰੇਸ਼ੇ ਤੀਕ ਯਾਦ ਕਰਦਾ। ਨਾਲ ਈ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਤੀਕ, ਸਹੀ ਤਰਤੀਬ ਨਾਲ, ਬਿਨਾਂ ਇਕ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਛੱਡੇ, ਆਪਣੀ ਇਸ ਖੋਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸੌਣ-ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਮਾਨ-ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਘੰਟੇ ਬੀਤ ਜਾਂਦੇ। ਦੇਖਿਆ, ਜਿੰਨਾ-ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਓਨੇ ਭੁੱਲੇ ਜਾਂ ਅਣਗੌਲੇ ਬਿਓਰੇ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਬਿਓਰੇ ਤਾਂ ਏਨੇ ਨੇ ਕਿ ਕਦੀ ਮੁੱਕਣੇ ਈ ਨਹੀਂ।
ਹਾਂ, ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਏਨਾ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਦਿਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਇਦ ਉਸ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸੌ ਸਾਲ ਕੱਟਣੇ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ। ਏਨੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੀ ਅੱਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਈ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗਾ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗਨੀਮਤ ਈ ਏ—ਵਰਨਾ ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਕਰੇ ਵੀ ਕੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ!
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸੌਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਦਿਨੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਸੁੱਤਾ ਈ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਾਤਾਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਦਿਨੇਂ ਵੀ ਇਕ ਅੱਧੀ ਝਪਕੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤਾਂ ਚੌਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੋਲਾਂ ਜਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਵੀ ਸੌਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਬਾਕੀ ਛੇ ਘੰਟੇ, ਸੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ, ਨਿੱਤ-ਕਿਰਿਆ...ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਚੈਕੋਸਲਵਾਕੀਆ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ...।
ਇਕ ਦਿਨ ਗੱਦੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਧਸਿਆ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪੰਨਾ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਕਾਗਜ਼ ਏਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੀਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਛਪੇ ਅੱਖਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਕਥਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਗ਼ਾਇਬ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ਚੈਕੋਸਲਵਾਕੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਏ। ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਦੇਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਾ-ਜੋੜ ਕੇ, ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪਰਤਿਆ। ਇੱਧਰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ, ਉਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਈ ਹੋਟਲ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਘਰਵਾਰੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਮਰਾ ਲੈ ਕੇ ਮਾਂ ਦੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਠਹਿਰ ਗਿਆ। ਮਾਂ-ਭੈਣ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਭਰਾ ਏ। ਉਹ ਪਛਾਣ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕੀਆਂ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਣਾ-ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਰਕਮ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੰਬਖ਼ਤਾਂ ਨੇ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਾਲ-ਮੱਤਾ ਸਾਂਭ ਕੇ ਲਾਸ਼ ਨਦੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਆਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ, ਮਾਂ ਨੇ ਫਾਹਾ ਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਭੈਣ ਖ਼ੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਈ—ਇਹ ਸੀ ਕਹਾਣੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬੜੀ ਅਸੰਭਵ ਲੱਗਦੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੋਚਣ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ। ਖ਼ੈਰ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਤਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਸੀਬਤ ਮੁੱਲ ਲਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ ਆਦਮੀ ਕਰੇ ਈ ਕਿਉਂ?
ਸੋ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਝੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਨ ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਚਾਨਣ ਦੇ ਜਵਾਰ-ਭਾਟੇ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ—ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਸਮੇਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਦਿਨ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਈ ਲੰਮਾ ਤੇ ਛੋਟਾ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ? ਅੱਛਾ ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਪਲ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟਣਾ ਪਏ ਤਾਂ ਸ਼ਇਦ ਦਿਨ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਵੀ ਲੱਗੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਆਖ਼ਰ ਏਨਾਂ ਲੰਮਾਂ ਕਿੰਜ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਾ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਦੂਜਾ ਦਿਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਜੇ ਤੀਕ ਮੈਂ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ, 'ਬੀਤਿਆ ਕਲ੍ਹ' ਤੇ 'ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕਲ੍ਹ' ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਸਨ।
ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਵਾਰਡਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਕੋ ਦਿਨ ਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕੋ ਕੰਮ ਵਿਚ ਈ ਲੱਗਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜੇਲ੍ਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਗੜਵਾ ਖ਼ੂਬ ਘਿਸਾ-ਘਿਸਾ ਕੇ ਚਮਕਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਗੰਭੀਰ ਭਾਵ ਛਾਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾਉਂਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਗੜਵੇ ਨੂੰ ਟੇਢਾ-ਤਿਰਛਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਪਾਸਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਉਹੀ ਮਨਹੂਸ ਉਦਾਸੀ ਦਿਸਦੀ ਰਹੀ।
ਸ਼ਾਮ ਉੱਤਰ ਆਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਛਿਣਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਬੇਨਾਮ ਛਿਣ' ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਾਸ਼, ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਛਿਣਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਈ ਰਹਿੰਦਾ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਮਰੇ ਤੇ ਹਰੇਕ ਕੋਠੜੀ 'ਚੋਂ ਸੰਧਿਆ ਦੇ ਸੁਰ ਉਦਾਸ ਤੇ ਮਨਹੂਸ ਜਲੂਸਾਂ ਵਾਂਗ ਉਤਾਂਹ ਉੱਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਜੰਗਲੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਡੁੱਬਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਛਾਈਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਉਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਸੰਜੀਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਅੰਦਰੋਂ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ—ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਾਰੀ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਠੀਕ ਉਸੇ ਸਮੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸੁਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ...ਕੋਈ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਤਈ ਗ਼ਲਤ-ਫਹਿਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਈ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸੁਰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੱਛਾ, ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਮਝਿਆ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਆਂ।
ਤੇ ਉਦੋਂ ਈ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਖੀ ਇਕ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ। ਮਾਂ ਦੀ ਅੰਤੇਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਰਸ ਨੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸੀ—ਨਾ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੰਧ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ—ਕੈਸੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਉਹ ਉਦਾਸ ਸ਼ਾਮਾਂ...ਕਿੰਨਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਏ ਉਹ ਸਮਾਂ, ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਕਿੰਜ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ?
--- --- ---
No comments:
Post a Comment